Sikur t'isha djalë - Haki Stermilli

Sipas romanit Dijes i kishte vdekur e ëma qysh kur ajo kishte qenë 4 vjeqare. Nëna e saj vdiç e re ende pa i mbushur 23 vjet. Pas vdekjes së ëmës, babai i babai i Dijes u martua me një grua tjetër, me gjithë që Dija nuk deshi qe babai i saj te martohet me një gra tjeter. Njerka filloj ta argetonte Dijen me dhelperin e saj, por Dija nuk nuk donte qe ta argetonte ajo dhe iki me vrap tek dhoma e saj per te fjetur. Kur u zgjua Dija ne mengjez Diaj pa se ne dhomen e bukës gjindeshin babai i saj, njerak dhe Hallë Hatixhja. kur hyne brenda dhomes Dija Halle Hatixheja i tha Dijes se prej sotit kete grua eke nene. Në ate moment Dija bërtiti "Joooo" ah\jo s'është nëna ime- dhe ra duke qajtur në prehër të baba të vetë. Mbas martesës së dytë (me njarkë) babai i Dijes ndrroi qendrimin e vet kundrejte saj. Dhe as që kujdesej të merrte vesh se si sillej njerka me Dijen. Shpifjet që i bënte njerka atij i dukeshin qortime te mira. Gjendja e saj u vështirsua edhe më shum kur leu vëllau Rizai, sepse babai i saj nuk u kujdeste më për Dijen po me shume per djalin. Kur i mbushi Dija 7 vjet babai i saj vendosi që ta dergonte ne shkollë. Nje ditë prej ditesh kusheriri i Dijes e Hamiti e mori Dijen dhe shkuan bashke ne shkollë. Jeta shkollore Dijes i pëlqeu shumë, sepse mësueset kujdeseshin si nëna dhe aty Dija gjeti shumë shoqe. Zonjusha Maria Freni njëra ndër mësueset e argëtonte dhe e këshillonte Dijen se si tesillej me prinder. Dija kur u zgjonte në mëngjez për me shkue në shkollë, sipas porosisë që e kishte mësuar mësuesja, ia puthte doren babait dhe njerkës. Nganjëherë kur u përgatite Dija për me shkue ne shkollë, njerka i thoshte hajde ma shporru se se tu shku nuse. disaherë nuk e linte të shkoj edhe në shkollë, e mbante në shtepi per ta perkundur Rizain e mevone Feriden e te tjerët. Një ditë kur shkoi në shkollë nuk e la ti mbathte këpucët dhe ia dha që ti mbathte nallet (sandallet,papuqet, papuqe te maruara nga druri). Ate ditë binte nga pak borë dhe kur e pa Hamiti nuk e la qe te shkoj ne shkollë dhe e mori ne shtepi te vetë. Njerka i flisete babatit te Dijes qe ta ndalte Dijen prej shkolle por ai nuk ia pat vu veshin njerkes. Irena shoqja e Dijes, bija e Xha Simonit e kishte mbaruar shkollë fillore dhe donte me e ndjek një shkollë me te naltë. Edhe Dija dëshironte që te vazhdonte një shkollë me te lartë, por nuk e la babai i saj sepse ashtu e kishte mesuar njerka. Njerka i thoshte babait te saj që ta mbulonte Dijen me çerqaf se tash eshte ba e madhe dhen duhet qe te mbulohet. Babai i Dijes e kundershtoi po ajo e bindi. mbas disa ditesh e ndaluan prej shkolle dhe ia vishen një çerqaf te zi. Dijes mbasi e kishin ndalue prej shkolle, njerka e shtinte qe t'ia bënte të gjitha punet. Dija pasi i bente te gjitha punet ajo shkonte te shoqja Irena, sepse ajo i ipte libra për të lexuar. Një ditë ishte bërë oxhaku i shtepis pa fshi dhe njerka i tha Dijes që ta fshi por ajo kundershtoi dhe dhe iku te Xha Simoni babai i Irenes, sepse ajo nuk munte me e fshi, sepse u frikësojke se mos po rrëzohet. Kur erdhi babai i Dijes prej pune e thirri dijen disaherë, por ajo nuk iu pergjigjë. Më vonë Dija shkoi në shtëpi, babai i saj i bertiti se pse si kishte ndihmuar njerkes. dhe Dija ai tregoi te gjitha, që ajo i kishte berë krejt punet, por kur njerka i tha që ta fshi oxhakun ajo nuk ngoi sepse ajo nuk munte. Atëherë babai i Dijes shkoi dhe e firri nje shërbëtor për ta fshir oxhakun dhe i tha Dijes që nuk do të punojsh më ti, njerka u nxi prej inati. Tani Dija është e lirë dhe shkon shpesh te Irena për te luajtur dhe lexuar bashke më të libra. Një ditë në mëngjez Dija duke i krhur flokët para pasqyres e pa vehten ku e kishte vrare ballin dhe iu kujtua rasti: tu ec në në dhomë i kishte zënë këmba në qelim (tepi i vjeter) dhe u rrëzua, ku e kishte vrarë ballin dhe njerka i tha plaq ae më trembe dhe ia mëshoi ne grusht. dija u perplas per toke duke qajt, njerka i thoshte bollë ma dhe e mori një spec dejeks dhe ia futi në gojë. Dijes edhe pse i dhimbte varra ajo nuk guxonte me qajt. por tash Dija është bërë e madhe 17-18 vjeqare dhe nuk frigohet ma prej njerkës. Një ditë Dija shkoi për ta marrë një liber te Irena për me e lexue se ishte mërzitur shumë dhe aty e pa Shpendin. Në atë çast Dija e tronditur nga bukuria e Shpendit (një djalë i ri me prejardhje nga Kosova që kishte vetëm nënën Hijen dhe motren Fijen) e mori librin dhe iku menjëherë. Një ditë Irena shkoi për me nejt te Dija dhe i tha Dijes se me ka pyetrur Shpeendi për ty. Dija u bë se nuk i interesonte fare. Një ditë Dija shkoi te Hallë Htixheja dhe atje nejti tri ditë. Ajo e kishte parë Xhevrijen dhe i kishte thanë ajo se e dua një djalë te quajtur Shpend. Dijes kur i tha Xhevrija ato fjalë ajo u merakos dhe mendoi se Shpendi vetëm do me luajt me mua. Prap Dija shkoi te Irena me e marrë nje libër tjeter se shum i pelqente librat dhe atje prap kishte qenë Shpendi në skaje te dhomës që dija nuk e kishte parë fare. Dhe Dija shkoi drejtë bibliotekes ku kishte qenë Irena, dhe i tha Irenes më jep nje liber tjetër se jam mërzitur. Pasi mbaroi fjalet Dija shpendi kërceu me fjale: Jepja një liber me poezi. Dija u tremb dhe mori librin qe i dha Irena dhe dashti me ik. Irena i tha që të rri , ajo nuk deshi dhe Shpendi i doli përpara dhe i tha: rri, pse ik, prej meje? ç'të kam bërë unë që nuk rrin. Ndrhyri Irena dhe tha rri Dije rri se Shpendi të donë ty. Rrini ju ne dhomën time se unë po shkoj me shikue se mos po vjenë ndokush. Ato bisedojne per shumë gjera dhe lindë dashuria mes tyre. Nga dhuna qe iu është bërë Dijes nga njerka Dija semuret edhe nga tuberkulozi. Ajo i tha babait që ta sjellte një mjek por ai nuk e sjellë. Mëmë Gjystina, nëna e Irenes kishte folë me nënë e Shpendit per dashurin e tyre dhe vendosen që ta lypin te babai i Dijes. por ai nuk ngoi, shkoi edhe Xha Simoni me e bind por ai perseri nuk e dha. Dijen e kishte lyp një tregtar dhe babai i saj ngoi që ta jepte te ai tregtari pa e pytur Dijen fare se a i pelqen asaj a jo. Dijen dojn me e martu sa ma shpejtë me atë tregtarin e pasurë afër 40 vejt. por ajo sëmuret nga tuberkulozi dhe e shtyjnë dasmën. Babai i saj e thirrë një doktor. vjenë ai doktori me e pa dijen, e shikoi se ç'kishte dhe shkoi por nuk i tregoi asgjë Dijes. Më vonë erdhën edhe dy te tjerë e shiquan se ç'kishte dhe fliteshin në me veti frengjisht që ajo ishte e sëmur nga tuberkulozi një sëmundje e pashërueshme. Dija foli ne gjuhën frenge me dy doktorë dhe tha: "Unë e kuptoj se sëmundja ime është e pashërueshme, por ju mos u lodhni shumë me i zgjedhë barnat që do të mi jepni as edhe mos u shqetësoninga vdekja e ime, se unë do të jem më shumë e kënaqur nga vdekja se sa nga rrojtja". U habiten mjekët dhe e pyeten Dijen se a e kupton ti frengjishten? Ajo u pergjigjë pak sa per tu marrë vesh. U munduan për me e permirsuar gabimin dhe than se ne vetëm dishuam se nuk jeni te semuar nga ajo semundej. E pershëndeten mjekët tu e porosit që të mos dëshpërohet dhe shkuan. Shpendi i kishte que një leter Dijes që të arratisen në Itali dhe u nisën që te arratisen, kur arrin në Durrës hujnë në hotel dhe presin barkën që do të vij me i marrë. ato shohin një barkë dhe një njeri që po vie drejtë tyre. Në atë moment thërret dikush! Ndaluni dhe ai njeriu që ishte duke ardhur me barke ktheu prap dhe e zuren Shpendin dhe Dijen policia. Dijen e sollën në shtepi, ndersa Shpendin e futen ne burg. Dija i tha Shpendit se në momentin kur të shkeli në pragun e atij tregtari do ta mbys vehten. Por Shpendi i tha Jo mos e mbytë vehten se nëse e mbytë ti vehten ateherë edhe unë do ta mbys vehten dhe nëna ime do të mbetet vetëm me motrën. dija me që ia kishte dhënë fjalën Shpendit nuk e mbyeti veten po vdiq nga tuberkulozi. Dija para se të vdiste i kishte dhanë Hamitit ditarin e vetë dhe nj shamijë të bardhë dhe i kishte thanë se mbasi ta lexojsh jepja Shpendit. Dhe i kishte porosit që ta mbrojnë femrën shqiptare.

VEPRA E HAKI STËRMILLIT "SIKUR T'ISHA DJALË" ËSHTË SHKRUAR NË FORMË TË NJË DITARI QË MBANË PROTAGONISTAJ E ROMANIT DIJA. KËTU PARAQITET VUAJTJA E FEMRËS SHQIPTARE SE SA KEQ PËRDORET AJO DHE SI ËSHTË ULË NË SHKALLË E ROBMESHËS E TË KAFSHËS.